Kad god se pomene ime vladike Nikolaja, među teolozima se digne prašina, zbog brojnih kontroverzi kojima je bio ispunjen njegov život.

Dok ga jedni smatraju za najznačajnijeg srpskog teologa 20. vijeka, drugi kritikuju njegova djela i nazivaju ga antisemitom i nacistom.

Rođen je 1881. kao Nikola Velimirović u Leliću kod Valjeva. U mladosti je teško obolio do dizenterije i zakleo se da će posvetiti svoj život Bogu, ako preživi.

Preživio je i zamonašio se pod imenom Nikolaj. Školovao se na Zapadu. U mladosti je bio i zastupnik liberalnih ideja i ekumenizma. Takođe je primljen u sveštenstvo i brzo je postao važna ličnost u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, posebno u odnosima sa Zapadom.

U međuratnom periodu postao je predvodnik pravoslavnih bogomoljaca i okrenuo se antievropejstvu i konzervativizmu. Kada su u Drugom svetskom ratu nacistička Njemačka i fašistička Italija izvršile agresiju i okupirale Kraljevinu Jugoslaviju, episkop Nikolaj je stavljen u internaciju i na kraju odveden u logor Dahau, gdje je bio zatočen zajedno sa patrijarhom Gavrilom od 25. septembra 1944. godine do početka novembra 1944. godine. Po završetku rata, episkop Nikolaj je odlučio da se ne vrati u Jugoslaviju, u kojoj su na vlast došli komunisti. Umjesto toga, 1946. emigrirao je u Ameriku, gdje je i ostao do svoje smrti 1956.

Centralno mjesto u Velimirovićevim razmišljanjima činila je kritika humanizma, evropske civilizacije, materijalističkog duha. O Evropi je mislio kao o velikom zlu kojeg se treba čuvati, i prezirao je njenu kulturu, nauku, progres.

Bio je duboko očaran srpskom prošlošću nemanjićkog perioda pa je ona, po njemu, trebalo da bude paradigma nove srpske stvarnosti. Snažno je podržavao jedinstvo svih pravoslavnih crkava i upostavio je dobre odnose sa anglikanskom i Američkom episkopalnom crkvom. Uvršten je među 100 najznamenitijih Srba svih vremena.

Godine 2003. kanonizovan je za svetitelja u Hramu Svetog Save na Vračaru. Patrijarh srpski Pavle bio je veliki protivnik brzih kanonizacija, i godinama je odlagao dodeljivanje oreola Vladiki Nikolaju i Justinu Popoviću, iako ih je cijenio i uvažavao.

Bliskost sa Ljotićem i saradnja sa Gestapoom

Nikolaj je veoma blizak vođi pokreta Zbor Dimitrijem Ljotićem. Uprkos sličnosti njihovih političkih stavova, između njih je do kraja 1930-ih i početka 1940-ih postojala razlika.

Velimirović je osuđivao nemački imperijalizam, dok je Ljotić ostao poštovalac nacizma, koji je smatrao vrednim saveznikom u borbi protiv komunizma i navodne jevrejske zavjere. Ipak, Velimirović nikada nije javno osudio Ljotićev pronjemački stav.

Nikolaj je, uz Patrijarha Gavrila, imao svoj udio i u obaranju antinarodnog pakta vlade Cvetković-Maček, zbog čega je od naroda bio pozdravljen, a od okupatora Njemaca posebno omražen.

Međutim, on je ipak januara 1942. godine obavijestio Gestapo da je spreman za saradnju u borbi protiv partizana.

U septembru 1944. Njemci su vladiku Nikolaja i patrijarha Gavrila sproveli u logor Dahau, gdje su proveli tri mjeseca u posebnom dijelu za visoke oficire i sveštenstvo, i tretirani su bolje od ostalih, imajući status posebnih zatvorenika. Oslobođeni su kao dio pogodbe sa Ljotićem i Nedićem i zajedno su otputovali u Sloveniju, gdje su se Ljotić i Nedić sa drugim srpskim nacionalistima pripremali da vode bitku protiv partizana.

Za vreme boravka u Sloveniji, Velimirović je blagosiljao ljotićevce i četnike. Na Ljotićevoj sahrani održao je posmrtni govor. Nakon Ljotićeve pogibije, Velimirović je napustio Sloveniju i otišao za Austriju, gdje su ga zadržali Amerikanci. Po puštanju, otišao je u Englesku, pa potom u Ameriku, dok se patrijarh Gavrilo Dožić vratio u Beograd.

U Jugoslaviji je smatran saradnikom fašista i izdajnikom, oduzeto mu je državljanstvo, a ime stavljeno na listu autora čija se djela nisu mogla objavljivati u zemlji.

Popularnost je ponovo počeo da stiče u vrijeme devedesetih, koje su obojene pojačanim antizapadnjaštvom u Srbiji. Međutim, njegova rehabilitacija je započeta još osamdesetih, kada je na čelo šabačko-valjevske eparhije došao njegov sinovac Jovan Velimirović.

Mošti su mu u Srbiju prenijete 1991, a njegove knjige su postale veoma tražene u knjižarama.

Kontroverze

U knjizi „Kroz tamnički prozor“, napisanom tokom zarobljeništva u Dahau, za rat optužuje nehrišćanske ideologije Evrope, poput demokratije, komunizma, socijalizma, ateizma i vjerske tolerancije. U osnovi ovih pojava Velimirović vidi jevrejsko djelovanje.

„To Evropa ne zna, i u tome je sva očajna sudba njena, sva mračna tragedija njenih naroda. Ona ništa ne zna osim onog što joj Židovi pruže kao znanje. Ona ništa ne vjeruje osim onog što joj Židovi zapovede da vjeruje. Ona ne umije ništa da cijeni kao vrijednost dok joj Židovi ne postave svoj kantar za mjeru vrijednosti. Njeni najučeniji sinovi su bezbožnici (ateisti), po receptu Židova. Njeni najveći naučnici uče da je priroda glavni bog, i da drugog Boga izvan prirode nema, i Evropa to prima. Njeni političari kao mjesečari u zanosu govore o jednakosti svih vjerovanja i nevjerovanja. Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vjera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola. Za čuđenje je da su se Evropejci, potpuno predali Židovima, tako da židovskom glavom misle, židovske programe primaju, židovsko hristoborstvo usvajaju, židovske laži kao istine primaju, židovska gesla kao svoja primaju, po židovskom putu hode i židovskim ciljevima služe“, piše Nikolaj u radu koji je objavljen u Lincu u Austriji 1985. godine.

Prisutno je uvjerenje da je Velimirović pomagao Jevreje u vrijeme rata, mada je samo jedna takva epizoda zabilježena. Ela Trifunović rođena Nojhaus je 2001. godine pisala Srpskoj pravoslavnoj crkvi, tvrdeći da je nju i njenu porodicu 18 mjeseci Velimirović skrivao od Njemaca u manastiru Ljubostinji.

Pojedini izvori navode da nema osnova za optužbe o antisemitizmu vladike Nikolaja i navode da je Njegov „antisemitizam” biblijski, teološki, kakav je u Svetom pismu Starog i Novog zavjeta.

Još jedna kontroverza je da mu je Adolf Hitler 1934. dodijelio orden, pošto je kao episkop ohridsko-bitoljski blagoslovio da se groblje njemačkih vojnika uredi i ogradi. To mu je kasnije stvorilo velike probleme, jer se njegovi protivnici stalno pozivaju na to.

U govoru koji je održao na Kolarcu 1935, sam Nikolaj je spomenuo Hitlera u pozitivnom kontekstu.

„Ipak se mora odati poštovanje sadašnjem njemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovjek iz naroda uvidio da je nacionalizam bez vjere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u 20. vijeku on je došao na ideju svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svom narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju“, naveo je tada Velimirović.

Objavio je veliki broj književnih djela duhovne sadržine, među kojima su „Tri molitve u sijenci njemačkih bajoneta“, „Pobjedioci smrti: Pravoslavna čitanja za svaki dan godine“, „Pjesme molitvene“, „Žetve Gospodnje: Od početka do našeg vremena i do kraja“. I posthumno mu je objavljen veliki broj djela, od kojih su među najpoznatijima „Molitve na jezeru“, „Riječi o svečovjeku“, „O Bogu i o ljudima“, „Nacionalizam svetog Save“.

Britanska spisateljica Rebeka Vest je o vladici Nikolaju napisala: „Najizuzetnije ljudsko biće koje sam ikada srela“.

Sveti Justin Ćelijski je smatrao da je vladika Nikolaj najveći Srbin posle Svetog Save.

Patrijarh Porfirije smatra da je Sveti Nikolaj Ohridski i Žički, uz episkopa Atanasija i Svetog oca Justina Ćelijskog, najznačajniji srpski teolog u svijetu.