Od noći kada su gorjeli Zviceri navršava se 101 godina tokom kojih vrijeme nije potrlo pamćenje na jedan od najbrutalnijih zločina decenijske strahovlade „bijelog terora“ i riješenosti zvaničnog Beograda da krvavo uguši otpor svih koji se nijesu mirili sa okupacijom i brisanjem Crne Gore nakon 1918.

Lomača za porodicu komite Petra Zvicera iz Rokoča u Cucama, zapaljena je u noći između 24. i 25. aprila 1923. godine, a u njoj su skončali njegova sestra Plana (20), brat Vidak (13), majka Anđa (60) i žena Zagorka (23). Egzekucija se pripisuje žandarmima kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, u zoni dogovornosti majora Kecmanovića, u znak odmazde što nijesu mogli da uđu u trag Petru Zviceru koji je ubijen osam mjeseci kasnije u drugoj policijskoj operaciji.

To je zabilježeno i u zvaničnim stenografskim bilješkama sa izlaganja poslanika u Skupštini Kraljevine SHS 1925. godine koji su stradanje Zvicera, uz mučenje i ubistvo majora Šćepana Mijuškovića, navodili kao svjedočanstva stravične represije radikalske vlade i kontinuiteta odnosa SHS i beograda prema ustanicima u Crnoj Gori.

Prema navođenim podacima iz raznih izvora, uključujući i saznanja Olge Krivokapić, rođene Perović (95) koja je Pobjedi prije četiri godine ispričala svjedočenja svoga strica Radoja, žandarmi su, zavezanu za obližnju trešnju, držali Petrovu babu Đurđu, staricu od oko 80 godina, da gleda taj strašni plamen u kojem gore čeljad Zvicera, zbog čega je žena isvijestila.

Imena pobijenih članova familije Zvicer, kao i babe Đurđe, koja je umrla kasnije, ispisana su na spomen-ploči postavljenoj prošle godine u Rokočima koje je zvanično podržala i Prijestonica Cetinje. Nekadašnja kuća Zvicera danas je na imanju Milana Krivokapića čija je baba po ocu – Milica, bila sestra Petra Zvicera, koja je kao udata izbjegla sudbinu dijela familije.

Na spomen ploči, pored imena stoji: „Porodici crnogorskog komite Petra Zvicera koja je spaljena u noći između 24. i 25. aprila 1923. godine“... kao i stihovi Rajka Perovića: „Sveto mjesto strašnoga stradanja/ tu đe mladost u ognju izgori/ dade iskru zublji crnogorskoj/ i besmrtnost iz pepela stvori“.

Na obilježju je naveden i podatak da je zajedno sa Zagorkom zapaljeno i troje djece, uzrasta od jedne, tri i pet godina, iako postoje sporenja o tom podatku, odnosno navodi da je riječ o pogrešnom tumačenju, budući da su kontradiktorni izvori i sjećanja na zločin koji je bio pokriven zavjetom ćutanja i talogom vremena.

Kalabićeva operacija

Zašto je to tako – najviše zbog činjenice što se nikada u Zetskoj banovini, odnosno Kraljevini SHS, povodom tog zločina nije pošlo dalje od usputnog policijskog zapisnika, dok se tadašnji okružni sud sa Cetinja, u čijoj je nadležnosti trebalo da bude slučaj, nije bavio time, a do danas se, osim nagađanja, pouzdano ne zna ni groba ni znamenja stradalih.

O samoj akciji, koja se dogodila 24-25. aprila, zvaničnih podataka nema, kao ni detalja... Postoje dokumenta koja govore o daljim akcijama protiv Petra Zvicera, uzvratnim napadima komita na žandarme i evidenciji o gubicima u ljudstvu.

Jedan od mogućih i vjerovatnih scenarija je da je odmazda prema porodici Zvicer realizovana iz nemoći žandarmerije da se dokopa Petra, odnosno uđe mu u trag, posebno u kontekstu činjenice da im je nanosio gubitke.

Zvicerove kasnije akcije, nakon aprila 1923. godine, potvrđuju da se - sve do momenta kada je kao član komitske družine Sava Raspopovića ubijen u Rubežima u okolini Nikšića - svetio ubicama, o čemu se, kao i broju stradalih žandarma, samo posredno mogu dobiti saznanja iz svjedočenja i sjećanja u Cucama.

Vođa kaznene operacije u kojoj je uz 10 drugih članova Raspopovićeve komitske družine ubijen i Zvicer, bio je zloglasni komandir žandarmerijske čete Milan Kalabić koji je tih godina bio poslat u Nikšić upravo da bi se obračunao sa komitskim pokretom. Isti Kalabić, i njegovi podređeni, su 1924. godine bili odgovorni za okrutno mučenje i ubistvo dvojice vođa Božićne pobune u Nikšiću, crnogorskog majora Šćepana Mijuškovića i njegovog rođaka Stevana. Mijuškovići su izdahnuli u zarobljeništvu u najvećim mukama zbog posljedica prebijanja kundacima pušaka i vrećama pijeska, što su bile metode mučenja Kalabićevog odreda.

Ostalo je zabilježeno da je Mijušković bačen u jamu kod Nikšića, kako bi se prikrio taj zločin.

Na stradanje Zvicera, koje je bilo odraz politike zvaničnog Beograda, dvije godine nakon zločina među prvima je javno ukazao tadašnji poslanik Crnogorske federalističke stranke u Narodnoj skupštini Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Savo Vuletić. Njegovo govor je naveden u knjizi dokumenata Šerba Rastodera „Skrivana strana istorije – Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929“, označen pod brojem 1739 i naslovljen: Govor Sava Vuletića u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS o uzrocima pobune 1918. godine, zločinima nad Zvicerima i Mijuškovićima i teroru vlasti u Crnoj Gori. Izvod dokumenta su “Stenografske beleške Narodne skupštine, XL IV redovni sastanak 27. jula 1925. 603-605”.

Živa lomača

Optužujući tadašnju vladu za represije i sprovođenje terora Vuletić je iznio imena, podatke i kontekst okolnosti pod kojima su Zviceri ubijeni, pojašnjavajući da je sudbina te crnogorske porodice bila tipičan primjer odnosa države prema komitama i odmetnicima koji su vodili gerilski odbor pod geslom za slobodu, pravo i čast Crne Gore, zemlje zbrisane sa geografskih karti voljom dojučerašnje saveznice Srbije i uz blagonaklonost velikih sila.

-Nestao je bio nekakav novac invalidski, koji je prenošen sa Cetinja na Čevo. Kako zli jezici govore taj novac su utajili oni koji su ga nosili u dogovoru sa izvesnim činovnicima.

Pa da bi se to drugačije maskiralo tvrdilo se da su to učinili hajduci među kojima je bio i rečeni Zvicer. Jedan odred žandarma otišao je iza toga sa Cetinja u Cuce sa svojim majorom Kecmanovićem, koji nije bio Crnogorac, a nijesu ni ti žandarmi bili Crnogorci. Familija nesretnog Zvicera bila je premeštena ranije iz svoje kuće u neku drugu i u drugo selo. No bilo je sada naređeno, da se mora povratiti u svoju kuću i to je odmah učinila. Zvicer imađaše u kući: babu, po ocu Đurđu, koja je imala oko 100 godina, majku Anđu od 60 godina, ženu Zagorku od 23 godine, sestru Planu od 20 godina i brata Vidaka od 14 godina – naveo je Vuletić u Skupštini SHS.

U nastavku diskusije kazao je da je oko pola noći između 24. i 25. aprila 1923. došlo “šest žandarma njihovoj kući pod vođstvom nekog Kolakovića, bivšeg austrijskog vahtmajstora”.

-Ušli su u kuću i svu rečenu Zvicerovu čeljad pomlatili i poklali. Samo su ostavili staru Đurđu da gleda kako joj se mrcvare i izdišu unučad Plana i Vidak, snaha joj za sinom Anđa, i snaha za unukom Zagorka. Kada su to zverstvo izvršili nastavljali su dalje. Izveli su Đurđu pred kuću i ovu zapalili, te su svi leševi žrtava u njoj izgoreli. Đurđa je i to gledala!!.. Onda su žandarmi otišli u selo Batu svom majoru Kecmanoviću koji ih je onamo čekao i natrag ih povratio na Cetinje – citatj je iz stenografske bilješke.

Tadašnji federalistički poslanik Vuletić naveo je da je jedan policijski pisar ispitao tu stvar ukratko i na tome je stvar prekinuta.

-Nikakav vlast, pa ni sud, nije dalje istragu vodio. Ovo spada u područje okružnog suda na Cetinju, ali on nije ništa učinio što je morao učiniti po zvaničnoj dužnosti bez obzira na nesrećnu politiku, koja se ovako u Crnoj Gori vodi. Bar sud treba da je nezavisan, ali eto kako je u stvari“ – naveo je Vuletić u izlaganju.

Relativizacija

Uprkos ovim podacima, uoči svake godišnjice sjećanja na stradanje Zvicera inoviraju se pokušaji da zločin svede na navodnu plemensku internu osvetu, i time relativizuju istorijske činjenice koje bjelodano potrđuju da je egzekucija ove porodice bila posljedica odmazde kaznenih ekspedicija režima koji je u godinama bijelog terora sprovodio surovu represiju i gušio svaku vrstu otpora na crnogorskoj teritoriji.

Otpor crnogorskih pobunjenika začet Božićnim ustankom, koje je tadašnja vlast podvodila pod odmetništvo i hajdukovanje, sasvim je ugašen tek 1929. godine.

Prema izvještajima čak i beogradskih medija iz 1923. godine, za vrijeme ,,bijelog terora“ spaljeno je i uništeno više od 5.000 crnogorskih kuća, dok naknadne grube procjene ukazuju da je, u oružanim sukobima protiv pobunjenika, tajnim operacijama ili egzekucijama, ubijeno, otrovano i na druge načine umoreno više od 6.000 ljudi.

Izvor:Mportal