Politički i idejni vođa i organizator Božićnog ustanka Jovan S. Plamenac na zboru 6. februara 1919. g., kojemu je prisustvovalo oko 200 Crnogoraca, u mjestu Kave kod Rima, u govoru istakao, pored ostalog: »Braćo Crnogorci, cio narod mene je ispratio i predao mi Božju amanet, da Vam kažem pozdrave njegove, koje ću kazati u Parlamentu pred pretsjednikom Konferencije mira Vudro Vilsonom, koji nam je zagrantovao samostalnu krunu Crne Gore, koju će i dalje imat Kralj Nikola na glavi na čelu crnogorskog naroda«[3].

Međutim, na žalost, to se nije dogodilo kako je najavljivao i nadao se Plamenac.

Izaslanici američke ambasade u Italiji (Rimu) Džems Brjus i Ronald Trije sa zadatkom ispitivanja situacije u Crnoj Gori, stigli su 4. februara 1919. godine u Kotor, odakle su se uputili u unutrašnjost zemlje.  Ta misija, koju je odredila američka Vlada, a kojoj je nalog da otputuje u Crnu Goru ispostavila američka ambasada u Rimu, boravila je i akivno radila u Crnoj Gori više od deset dana i sačinila je izvještaj o stanju u Crnoj Gori, koji je, ubrzo, poslat američkom predsjedniku Vudro Vilsonu.

Emisari Brjus i Trije su razgovarali sa pristalicama i protivnicima bezuslovnog ujedinjenja, t.j. prisajedinjenja Crne Gore Srbiji i konstatovali, u svome izvještaju, da je Crna Gora bila žrtva nasilne aneksije sprovedene od strane Srbije. Razgovarali su sa organima vlasti i bjelašima u njihovoj službi, te i sa opozicionim crnogorskim predstavnicima, to jest sa crnogorskim ustanicima, zelenašima, suverenistima, konfederalistima[4].

Brjus i Trije su, u svom izvještaju, istakli i to da su izbori za tzv. Podgoričku skupštinu (1918) bili nezakoniti, a tadašnja situacija u Crnoj Gori je stvorena prevashodno spoljnom intervencijom. Prema Brjusovim saopštenjima, crnogorski narod je uvjeren da Francuzi na svojoj teritoriji drže kralja Nikolu I Petrovića-Njegoša kao zarobljenika, te da njegov poznati apel od 22. januara 1919. godine nije nikada saopšten građanstvu, itd [5].

Brigadir (general) crnogorske kraljevske vojske Andrija Vidov Raičević, jedan od organizatora i vođa Božićnog ustanka 1919. godine, kad je stigao u Gaetu, u politički egzil, podnio Jovanu S. Plamenacu, ministru predsjedniku crnogorske Vlade u Nejiu na Seni (Pariza) izvještaj o stanju u Crnoj Gori i u crnogorskom izbjegličkom logoru Medovi 8. aprila 1919. godine. Evo tog Raičevićevog izvještaja Plamencu.

»Predsjedniku Ministarskog savjeta

 Gospodinu Jovanu S. Plamencu – Pariz

Gospodine Predsjedniče,

Prekjuče sam stigao ovdje u Gajetu, usljed čega imam čast dati Vam u izvodu izvještaj kako slijedi:

Došao sam ovdje iz Medova sa prvom grupom Crnogorskih ustaša od 142 na broju; druga i treća grupa odmah će jedna za drugom slijediti. Do moga odlaska sa obale meduanske bilo nas je tamo svega 416 osoba, ali broj se svakodnevno povećavao. Malen je broj bolesnih; uopšte smo svi zdravi, a sa puno pouzdanja stalno u najvećem entuzijazmu. Svi momci veseli i razdragani očekuju s nestrpljenjem dan ostvarenja naše pravedne stvari i ako ogorčeni na nebraću našu iz Šumadije, kojima je bila pružena naša bratska ruka u onim njihovim katastrofalnim danima, kada su gonjeni iz svoje domovine pribjegli u naš bratski i vrući zagrljaj te spasili živote svoje.

Prema informacijama, koje sam primio u Medovo, današnje je stanje u našoj miloj otadžbini očajničko. Koruptivna vladavina srbijanska uz asistenciju domaćih izroda i agenata istim metodom prolongirana je; usljed čega svakodnevno raste broj izbjeglica (komita) po šumama, tako da se u okolini Nikšićkoj i Crmničko-Primorskoj i po ostalim mjestima i danas nalazi velika masa. Karakterističnije pak to što izbjegavaju u ove komite čak i oni, koji su zakletvu položili onima od kojih danas bježe.

Svi žandarmi Barski napustili su službu i odbjegli u komite.

Uzurpatorski način vladavine srbijanske, koji je već postigao svoju kulminaciju došao je najedanput, a to je prirodno, u sukob sa temperamentom i sentimentalnošću Crnogorskog naroda, što postoji danas kao glavni povod ovoj najnovijoj pojavi komita kod nas.

Kao što Vam je poznato, u kazamatima podgoričke tamnice nalazi se veliki broj naših, koji se, kako sam informisan svakodnevno povećava, sve od naših uglednijih ljudi. Narodu se ne dava nikakva pomoć. Izdavalo se nekakvo brašno prvijenstveno onima, koji su bili označeni kao naši protivnici, ali i to se moralo skoro po pijačnoj cijeni plaćati. U glavnome onamo nezadovoljstva protiv Šumadinaca rastu neprestano, otud broj naših pristalica u veliko se povećava, usljed čega spas i opstanak naroda našeg, zahtijevaju što skoriji naš odlazak u našu Domovinu.

Komandant

Gaeta, 8. aprila 1919. god

General A. Raičević«[6]

U kontekstu sa prethodno navedenim, od posebnog je značaja istaći da je vojni zapovjednik u Božićnom ustanku i načelnik generalštaba crnogorske vojske u Italiji, Krsto Zrnov Popović bio eksplicitan kada iz Cuca, dok je vodio gerilski rat protiv okupatora, 30. septembra 1919. piše generalnom konzulu u Rimu Veljku Ramadanoviću: »Mi pozivamo svakoga pravoga Crnogorca koji je u inostranstvo da hita u svoju domovinu da branimo čast i ponos Crne Gore, našu egzistenciju i suverenitet koja je krvlju i mukom Crnogorskom stečena nizom šest vjekova. Ne damo nikome da je oskrnavi, ma ko i koliko bilo naših neprijatelja dok ijednoga pravoga Crnogorca ustraje«.

Potom, crnogorske ustaničke vođe: oficiri Petar Lekić, Vojin Lazović, Pero Vuković, Božo Bećir, Milo S. Leković i Savo Raspopović, u jednom ustaničkom, komitskom pismu iz Medove 26. januara 1920., adresirano crnogorskom ministru Milu M. Vujoviću, koji se tada nalazio u Rimu, decidirano su poručili:

»Ubijeđeni u uspjeh naše pravedne stvari, gorostasno cijeneći da je čast, sloboda i nezavisnost naše domovine iznad svega, od te ideje samo smrt može nas razdvojiti i ništa drugo«[7].

[1] Istoričar Jagoš Jovanović navodi da su zelenaške grupe u Crnoj Gori primale tokom 1922. od crnogorske vlade u egzilu “proglase koje su širile po Crnoj Gori. U jednom od takvih proglasa koje je širila grupa komitrkog čeovođe Radojice Nikcevića bila je i parola: “Neka živi nezavisna Crna Gora na čelu sa dinastijom Petrović-Njegoš” (Jagoš Jovanović, “Orao na Janiku”, Beograd, 1963, str. 107).

[2] Vojvoda Simo Popović, „S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919“, Beograd, 2002, str. 250.

[3] Vidi više o tome: Prof. dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije (crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-1929“, Bar, 1997, Tom I., Bar, 1997, dok. br. 164, str. 260-262.

[4] Vidjeti o tome: »Glas Crnogorca«, god. 50, Rim, br. 96, 18. VII/ 1. VIII 1922. g, i dr Dimitrije-Dimo Vujović, »Ujedinjenje Crne Gore i Srbije«, Titograd, 1962, str. 387-388. Izvještaj Džemsa Brjusa, vojnog atašea ambasade SAD u Rimu, o političkim, vojnim i ekonomskim prilikama u Crnoj Gori od 20. II 1919. godine. Vidjeti o tome i: Hartije Edvarda M. Hausa, Biblioteka Sterling, Jejl Univerzitet, Nju Hejven SAD i dr Dragoljub Živojinović, „Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922“, Beograd, 1996, str. 55-56.

[5] Memorandum Brjusa o prilikama u Crnoj Gori, Pariz, 10. III 1919. godine, Memorandum za Vilsona, 10 III 1919. Citirano prema: dr Dragoljub Živojinović, “Crna Gora u borbi za opstanak”, Beograd, 1996, str. 454-455.

[6] Biblioteka Istorijskog Instituta u Podgorici, fascikla broj 81, Dokumenta Jovana S. Plamenca.

[7] Navedeno prema: Prof. dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije (crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-1929“, Bar, 1997, Tom 3, str. 1314.

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić